संज्ञा sangya
किसी व्यक्ति वस्तु स्थान प्राणी या भाव के नाम को संज्ञा कहते हैं
सरल भाषा में समझे तो नाम ही संज्ञा हैं
संज्ञा को तीन भागों में बांटा गया हैं
- व्यक्ति वाचक संज्ञा
- जाति वाचक संज्ञा
- भाव वाचक संज्ञा
व्यक्ति वाचक संज्ञा
वे संज्ञा शब्द किसी विशेष व्यक्ति विशेष वस्तु या विशेष स्थान का बोध कराए व्यक्ति वाचक संज्ञा कहलाते हैं
कुछ बिन्दुओ के आधार पर हम व्यक्ति वाचक संज्ञा को पहचान सकते हैं
- मनुष्य के नाम –
- प्रसिद्ध पुस्तकों के नाम ( ग्रंथों के नाम ) –
- नगरों एवं गांवों के नाम –
- पर्वतों के नाम –
- दिशाओ के नाम –
- नदियों के नाम-
- देशो के नाम-
- त्योहारों के नाम-
- ग्रह नक्षत्रों के नाम –
- समाचार पत्र पत्रिकाओ के नाम –
- दिनों के नाम –
- ऐतिहासिक युद्धों के नाम –
- प्रसिद्ध स्थानों के नाम –
- महिनों के नाम –
- प्रसिद्ध जानवरों के नाम –
- जो दुनिया में एक हो –
जाति वाचक संज्ञा
जिस संज्ञा षब्द से किसी जाति – वर्ग के संपूर्ण प्राणियों, वस्तुओं, स्थानों आदि का बोघ हो उसे जाति वाचक संज्ञा कहतें हैं ।
कुछ बिन्दुओ के आधार पर हम जाति वाचक संज्ञा को पहचान सकते हैं
- पदों और व्यवसायों के नाम –
- वस्तुओं के नाम –
- स्थानों के नाम –
- शारीरिक अंगों के नाम –
- संबंधवाची शब्द –
- धातुओं के नाम –
- पशु पक्षियों के नाम –
- प्राकृतिक आपदाओ के नाम –
- वे सभी नाम जो किसी जाति या समूह का बोध कराए –
भाव वाचक संज्ञा
जिस संज्ञा शब्द से प्राणियों या वस्तुओं से संबंधित भाव का बोघ हो उसे भाव वाचक संज्ञा कहतें हैं ।
जातिवाचक sangya से भाववाचक sangya बनाना
जातिवाचक | भाववाचक |
आदमी | आदमीयत |
इंसान | इंसानीयत |
किशोर | कैशोर |
मित्र | मित्रता |
माता | मातृत्व |
मर्द | मर्दानगी |
भ्राता | भ्रातृत्व |
जामाता | जामातृत्व |
मनुष्य | मनुष्यता |
भक्त | भक्ति |
कलाकार | कलाकारी |
दास | दासता |
नवाब | नवाबी |
किसान | किसानी |
वक्ता | वक्तृत्व |
विद्वान् | विद्वत्ता/वैदुष्य |
नारी | नारीत्व |
स्त्री | स्त्रीत्व |
अतिथि | आतिथ्य |
बालक | बालकपन |
तरुण | तारुण्य/तरुणाई |
ठाकुर | ठकुराई/ठाकुरी |
बूढ़ा | बुढ़ापा |
युवक (युवा) | यौवन |
चोर | चोरी |
चिकित्सक | चिकित्सा |
शिशु | शैशव/शिशुता |
बच्चा | बचपन |
लड़का | लड़कपन |
डाकू | डकैती |
वकील | वकालत |
नौकर | नौकरी |
गुरु | गौरव |
पुरोहित | पौरोहित्य |
पंडित | पांडित्य |
ब्राह्मण | ब्राह्मणत्व |
पशु | पशुता/पशुत्व |
मानव | मानवता |
दानव | दानवता |
सर्वनाम से भाववाचक संज्ञा बनाना
सर्वनाम | भाववाचक |
अहं | अहंकार |
अपना | अपनत्व/अपनापन |
आत्मन् | आत्मीयता |
तेरा | तेरापन |
सर्व | सर्वस्व |
स्व | स्वत्व |
आप | आपा |
निज | निजता/निजत्व |
मेरा | मेरापन |
पराया | परायापन |
मम | ममता/ममत्व |
विशेषण से भाववाचक sangya बनाना
विशेषणवाचक | भाववाचक |
अनुकूल | अनुकूलता |
कुशल | कुशलता / कौशल |
कुशाग्र | कुशाग्रता |
कुटिल | कुटिलता/कौटिल्य |
नवीन | कुशता |
निर्भर | निर्भरता |
नीरव | नीरवता |
प्रसन्न | प्रसन्नता |
भावुक | भावुकता |
पराधीन | पराधीनता |
स्वतंत्र | स्वतंत्रता |
बुद्धिमान् | बुद्धिमत्ता |
महान् | महत्ता |
अतिशय | अतिशयता |
विद्वान् | विद्वत्ता |
हनुमान् | हनुमत्ता |
धैर्यवान् | धैर्यवत्ता |
सौभाग्यवान् | सौभाग्यवत्ता |
धीमान् | धीमत्ता |
नाटकी | नाटकीयता |
प्रतिष्ठित | प्रतिष्ठा |
विचित्र | विचित्रता/वैचित्र्य |
उदासीन | उदासीनता/औदासीन्य |
कातर | कातरता |
अजनबी | अजनबीपन |
भारी | भारीपन |
वीर | वीरता |
नास्तिक | नास्तिकता |
परतन्त्र | परतन्त्रता |
विनम्र | विनम्रता |
मौलिक | मौलिकता |
मानसिक | मानसिकता |
मादक | मादकता |
चंचल | चंचलता/चांचल्य |
चपल | चपलता/चापल्य |
चारु | चारुता |
आधुनिक | आधुनिकता |
चतुर | चतुरता/चतुराई/चातुर्य |
मधुर | मधुरता/मधुराई / माधुर्य |
सभ्य | सभ्यता |
नवल | नवलता |
निपुण | निपुणता / नैपुण्य |
नितांत | नितांतता |
मलिन | मलिनता/मालिन्य |
मौलिक | मौलिकता |
ग्रामीण | ग्रामीणता |
आयुष्मान् | आयुष्मत्ता |
श्रीमान् | श्रीमत्ता |
ऋजु | ऋजुता |
सरल | सरलता/सारल्य |
नास्तिक | नास्तिकता |
नश्वर | नश्वरता |
भाग्यवान् | भाग्यवत्ता |
मंद | मंदता |
मंथर | मंथरता |
भिन्न | भिन्नता |
एक | एकता/एकत्व |
कटु | कटुता |
कायर | कायरता |
ऊँचा | उँचाई |
गहरा | गहराई |
कुँआरा | कुँआरापन |
चालाक | चालाकी |
नकटा | नकटापन |
प्रपंची | प्रपंच |
सुभाग | सौभाग्य |
मर्यादित | मर्यादा |
हानिकारक | हानि |
गँवार | गँवारूपन |
उन्नत | उन्नति |
पतला | पतलापन |
अम्ल | अम्लता |
लवण | लवणता |
कषाय | कषायता |
तिक्त | तिक्तता |
गोरा | गोरापन |
हरा | हरापन/हरीतिमा |
पीला | पीलापन |
काला | कालापन |
लाल | लालिमा |
सफ़ेद | सफ़ेदी |
रक्त | रक्तिमा |
अरुण | अरुणिमा / अरुणता |
अच्छा | अच्छाई |
बुरा | बुराई |
खट्टा | खटाई / खटास |
मीठा | मिठाई/मिठास |
खारा | खारापन/खारास |
तीखा | तीखापन |
भूरा | भूरापन |
हिंसक | हिंसा |
प्रतापी | प्रताप |
परिमार्जित | परिमार्जन |
ब्रह्मचारी | ब्रह्मचर्य |
ल | लज्जा |
ग़रीब | ग़रीबी |
गंदा | गंदगी/गंदापन |
पतिव्रता | पातिव्रत्य |
धीर | धैर्य/धीरता |
प्रचलित | प्रचलन |
मधु | मधुत्व/मधुता |
क्रिया से भाववाचक sangya बनाना
क्रियापद | भाववाचक |
अस्ति | अस्तित्व |
उतरना | उतराई / उतार |
उड़ना | उड़ान |
उठना | उठाव |
बचना | बचाव |
दौड़ना | दौड़ |
खींचना | खिंचाव |
पूजना | पूजा |
पहुँचना | पहुँच |
सजाना | सजावट |
बनाना | बनावट |
बुनना | बुनावट |
घुराना | घुर्राहट |
काटना | कटाई |
लिखना | लिखावट |
कसना | कसावट |
गिरना | गिरावट |
चिल्लाना | चिल्लाहट |
खुजलाना | खुजलाहट |
खोजना | खोज |
खेलना | खेल |
फैलना | फैलाव |
बहना | बहाव |
बोलना | बुलाव |
खीजना | खीज |
घबराना | घबराहट |
थकना | थकावट |
धोना | धुलाई |
पढ़ना | पढ़ाई |
खिलाना | खिलाई |
चढ़ना | चढ़ाई/चढ़ाव |
उलझना | उलझाव |
उभरना | उभार |
कमाना | कमाई |
हड़बड़ाना | हड़बड़ाहट |
गिड़गिड़ाना | गिड़गिड़ाहट |
गिनना | गिनती |
उबालना | उबाल |
गरजना | गर्जन |
झुंझलाना | झुंझलाहट |
बुलाना | बुलावा |
पीसना | पिसाई |
अविकारी शब्द से भाववाचक sangya बनाना
अविकारी शब्द | भाववाचक शब्द |
तेज़ | तेज़ी |
शीघ्र | शीघ्रता |
नीचे | निचाई |
दूर | दूरी |
परस्पर | पारस्परिक |
धिक् | धिक्कार |
समीप | समीपता/सामीप्य |
वाहवाह | वाहवाही |
हाहा | हाहाकार |
निकट | निकटता/नैकट्य |
ज़ल्दी | ज़ल्दबाज़ी |
देर | देरी |
मना | मनाही |
बहुल | बहुलता/बाहुल्य |