संज्ञा sangya

किसी व्यक्ति वस्तु स्थान प्राणी या भाव के नाम को संज्ञा कहते हैं

सरल भाषा में समझे तो नाम ही संज्ञा हैं

संज्ञा को तीन भागों में बांटा गया हैं

  1. व्यक्ति वाचक संज्ञा
  2. जाति वाचक संज्ञा
  3. भाव वाचक संज्ञा  

व्यक्ति वाचक संज्ञा

वे संज्ञा शब्द किसी विशेष व्यक्ति विशेष वस्तु या विशेष स्थान का बोध कराए व्यक्ति वाचक संज्ञा कहलाते हैं

कुछ बिन्दुओ के आधार पर हम व्यक्ति वाचक संज्ञा को पहचान सकते हैं

  • मनुष्य के नाम –
  • प्रसिद्ध पुस्तकों के नाम ( ग्रंथों के नाम ) –
  • नगरों एवं गांवों के नाम –
  • पर्वतों के नाम –
  • दिशाओ के नाम –
  • नदियों के नाम-
  • देशो के नाम-
  • त्योहारों के नाम-
  • ग्रह नक्षत्रों के नाम –
  • समाचार पत्र पत्रिकाओ के नाम –
  • दिनों के नाम –
  • ऐतिहासिक युद्धों के नाम –
  • प्रसिद्ध स्थानों के नाम –
  • महिनों के नाम –
  • प्रसिद्ध जानवरों के नाम –
  • जो दुनिया में एक हो –

जाति वाचक संज्ञा

जिस संज्ञा षब्द से किसी जाति – वर्ग के संपूर्ण प्राणियों, वस्तुओं, स्थानों आदि का बोघ हो उसे जाति वाचक संज्ञा कहतें हैं ।

कुछ बिन्दुओ के आधार पर हम जाति वाचक संज्ञा को पहचान सकते हैं

  • पदों और व्यवसायों के नाम –
  • वस्तुओं के नाम –
  • स्थानों के नाम –
  • शारीरिक अंगों के नाम –
  • संबंधवाची शब्द –
  • धातुओं के नाम –
  • पशु पक्षियों के नाम –
  • प्राकृतिक आपदाओ के नाम –
  • वे सभी नाम जो किसी जाति या समूह का बोध कराए –

भाव वाचक संज्ञा

जिस संज्ञा शब्द से प्राणियों या वस्तुओं से संबंधित भाव का बोघ हो उसे भाव वाचक संज्ञा कहतें हैं ।

READ MORE about  समास - हिन्दी व्याकरण

जातिवाचक sangya से भाववाचक sangya बनाना

जातिवाचकभाववाचक
आदमीआदमीयत
इंसानइंसानीयत
किशोरकैशोर
मित्रमित्रता
मातामातृत्व
मर्दमर्दानगी
भ्राताभ्रातृत्व
जामाताजामातृत्व
मनुष्यमनुष्यता
भक्तभक्ति
कलाकारकलाकारी
दासदासता
नवाबनवाबी
किसानकिसानी
वक्तावक्तृत्व
विद्वान्विद्वत्ता/वैदुष्य
नारीनारीत्व
स्त्रीस्त्रीत्व
अतिथिआतिथ्य
बालकबालकपन
तरुणतारुण्य/तरुणाई
ठाकुरठकुराई/ठाकुरी
बूढ़ाबुढ़ापा
युवक (युवा)यौवन
चोरचोरी
चिकित्सकचिकित्सा
शिशुशैशव/शिशुता
बच्चाबचपन
लड़कालड़कपन
डाकूडकैती
वकीलवकालत
नौकरनौकरी
गुरुगौरव
पुरोहितपौरोहित्य
पंडितपांडित्य
ब्राह्मणब्राह्मणत्व
पशुपशुता/पशुत्व
मानवमानवता
दानवदानवता

सर्वनाम से भाववाचक संज्ञा बनाना

सर्वनामभाववाचक
अहंअहंकार
अपनाअपनत्व/अपनापन
आत्मन्आत्मीयता
तेरातेरापन
सर्वसर्वस्व
स्वस्वत्व
आपआपा
निजनिजता/निजत्व
मेरामेरापन
परायापरायापन
ममममता/ममत्व

विशेषण से भाववाचक sangya बनाना

विशेषणवाचकभाववाचक
अनुकूलअनुकूलता
कुशलकुशलता / कौशल
कुशाग्रकुशाग्रता
कुटिलकुटिलता/कौटिल्य
नवीनकुशता
निर्भरनिर्भरता
नीरवनीरवता
प्रसन्नप्रसन्नता
भावुकभावुकता
पराधीनपराधीनता
स्वतंत्रस्वतंत्रता
बुद्धिमान्बुद्धिमत्ता
महान्महत्ता
अतिशयअतिशयता
विद्वान्विद्वत्ता
हनुमान्हनुमत्ता
धैर्यवान्धैर्यवत्ता
सौभाग्यवान्सौभाग्यवत्ता
धीमान्धीमत्ता
नाटकीनाटकीयता
प्रतिष्ठितप्रतिष्ठा
विचित्रविचित्रता/वैचित्र्य
उदासीनउदासीनता/औदासीन्य
कातरकातरता
अजनबीअजनबीपन
भारीभारीपन
वीरवीरता
नास्तिकनास्तिकता
परतन्त्रपरतन्त्रता
विनम्रविनम्रता
मौलिकमौलिकता
मानसिकमानसिकता
मादकमादकता
चंचलचंचलता/चांचल्य
चपलचपलता/चापल्य
चारुचारुता
आधुनिकआधुनिकता
चतुरचतुरता/चतुराई/चातुर्य
मधुरमधुरता/मधुराई / माधुर्य
सभ्यसभ्यता
नवलनवलता
निपुणनिपुणता / नैपुण्य
नितांतनितांतता
मलिनमलिनता/मालिन्य
मौलिकमौलिकता
ग्रामीणग्रामीणता
आयुष्मान्आयुष्मत्ता
श्रीमान्श्रीमत्ता
ऋजुऋजुता
सरलसरलता/सारल्य
नास्तिकनास्तिकता
नश्वरनश्वरता
भाग्यवान्भाग्यवत्ता
मंदमंदता
मंथरमंथरता
भिन्नभिन्नता
एकएकता/एकत्व
कटुकटुता
कायरकायरता
ऊँचाउँचाई
गहरागहराई
कुँआराकुँआरापन
चालाकचालाकी
नकटानकटापन
प्रपंचीप्रपंच
सुभागसौभाग्य
मर्यादितमर्यादा
हानिकारकहानि
गँवारगँवारूपन
उन्नतउन्नति
पतलापतलापन
अम्लअम्लता
लवणलवणता
कषायकषायता
तिक्ततिक्तता
गोरागोरापन
हराहरापन/हरीतिमा
पीलापीलापन
कालाकालापन
लाललालिमा
सफ़ेदसफ़ेदी
रक्तरक्तिमा
अरुणअरुणिमा / अरुणता
अच्छाअच्छाई
बुराबुराई
खट्टाखटाई / खटास
मीठामिठाई/मिठास
खाराखारापन/खारास
तीखातीखापन
भूराभूरापन
हिंसकहिंसा
प्रतापीप्रताप
परिमार्जितपरिमार्जन
ब्रह्मचारीब्रह्मचर्य
लज्जा
ग़रीबग़रीबी
गंदागंदगी/गंदापन
पतिव्रतापातिव्रत्य
धीरधैर्य/धीरता
प्रचलितप्रचलन
मधुमधुत्व/मधुता

क्रिया से भाववाचक sangya बनाना

READ MORE about  karak - hindi grammar
क्रियापदभाववाचक
अस्तिअस्तित्व
उतरनाउतराई / उतार
उड़नाउड़ान
उठनाउठाव
बचनाबचाव
दौड़नादौड़
खींचनाखिंचाव
पूजनापूजा
पहुँचनापहुँच
सजानासजावट
बनानाबनावट
बुननाबुनावट
घुरानाघुर्राहट
काटनाकटाई
लिखनालिखावट
कसनाकसावट
गिरनागिरावट
चिल्लानाचिल्लाहट
खुजलानाखुजलाहट
खोजनाखोज
खेलनाखेल
फैलनाफैलाव
बहनाबहाव
बोलनाबुलाव
खीजनाखीज
घबरानाघबराहट
थकनाथकावट
धोनाधुलाई
पढ़नापढ़ाई
खिलानाखिलाई
चढ़नाचढ़ाई/चढ़ाव
उलझनाउलझाव
उभरनाउभार
कमानाकमाई
हड़बड़ानाहड़बड़ाहट
गिड़गिड़ानागिड़गिड़ाहट
गिननागिनती
उबालनाउबाल
गरजनागर्जन
झुंझलानाझुंझलाहट
बुलानाबुलावा
पीसनापिसाई

अविकारी शब्द से भाववाचक sangya बनाना

अविकारी शब्दभाववाचक शब्द
तेज़तेज़ी
शीघ्रशीघ्रता
नीचेनिचाई
दूरदूरी
परस्परपारस्परिक
धिक्धिक्कार
समीपसमीपता/सामीप्य
वाहवाहवाहवाही
हाहाहाहाकार
निकटनिकटता/नैकट्य
ज़ल्दीज़ल्दबाज़ी
देरदेरी
मनामनाही
बहुलबहुलता/बाहुल्य

About the author

thenotesadda.in

Leave a Comment

Follow Me

Copyright © 2025. Created by Meks. Powered by WordPress.

You cannot copy content of this page